رفاعه بن شداد بجلی (ابو عاصم کوفی)
اشاره
رفاعه فرزند شدّاد بن عبداللَّه، کنیه اش ابو عاصم کوفی است.( 1) وي به نقل شیخ طوسی، از اصحاب امیرمؤمنان علیه السلام و
صحابی
.( امام حسن مجتبی علیه السلام به شمار می آید.( 2
رفاعه از تابعین( 3) اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله است که در شجاعت مشهور بود. هم چنین وي از بزرگانِ قاریان و
از رؤساي توابین است.( 4) رفاعه، در زمان خلافت عثمان با جمعی از جمله مالک اشتر نخعی به ربذه تبعیدگاه ابوذر غفاري
.( رسید و اطلاع یافتند که ابوذر از دنیا رفته است، وي و همراهان بر جنازه او نماز گزارده و او را به خاك سپردند.( 5
او در جنگ جمل همراه امیرالمؤمنین علیه السلام بود و بر گروه پیاده نظام قبیله بجیله فرماندهی کرد و شعري را نیز سروده
است. رفاعه در جنگ صفّین نیز حضور داشت و علی علیه السلام وي را فرمانده قبیله بجیله، قرار داد.( 6) او در جریان حکمیت
.( دست از حمایت امام علیه السلام برنداشت و در مذمت معاویه و یارانش قصیده اي را سروده است.( 7
زیاد در تعقیب رفاعه
رفاعه و خونخواهی سیدالشهدا و یاران مظلومش
رفاعه در قیام مختار
*****
. تهذیب التهذیب، ج 3، ص 107
. رجال طوسی، ص 41 ، ش 5 و ص 68 ش 2
. ر. ك: همین کتاب، ص 34
. اعیان الشیعه، ج 7، ص 31
. ر. ك: رجال کشی، ص 65 ، ش 118
. وقعه صفّین، ص 205
. وقعه صفّین، ص 488
زیاد در تعقیب رفاعه
زیاد در ادامه دستگیري و قتل یاران امام علی علیه السلام درصدد قتل رفاعه برآمد، اما رفاعه به همراه عمرو بن حمق به اطراف
موصل گریخت. وقتی حاکم موصل آگاه شد براي دستگیري آن دو اقدام کرد. سرانجام عمرو دستگیر و به شهادت رسید، اما
.( رفاعه به پیشنهاد عمرو فرار نمود و به کوفه بازگشت.( 1
*****
ر. ك: کامل ابن اثیر، ج 2، حوادث سنه 51 ، ص
. 492 ؛ تاریخ طبري، ج 5، ص 265
رفاعه و خونخواهی سیدالشهدا و یاران مظلومش
رفاعه بن شداد از جمله کسانی است که پس از مرگ معاویه از حضرت حسین علیه السلام براي هدایت و رهبري مردم به
کوفه دعوت نمود تا رهبري امت اسلامی را در آن منطقه به عهده گیرد. اما متأسفانه خشونت و خون ریزي عبیداللَّه بن زیاد
سبب شد رابطه سران وفادار کوفه با امام حسین علیه السلام قطع شود و آنان نتوانند به وعده خود در دفاع از آن حضرت عمل
نمایند و به کربلا جهت حمایت از سیدالشهدا علیه السلام سفر نمایند. از این رو رفاعه با چهار نفر دیگر از بزرگان با فضیلت
کوفه چون سلیمان بن صرد خزاعی، و مسیب بن نجبه فزاري، و عبداللَّه بن سعد بن نفیل ازدي، و عبداللَّه بن وال تمیمی، در
منزل سلیمان بن صرد جمع شدند و در یک جلسه سرّي طرح قیامی را پی ریزي کردند تا انتقام خون شهداي کربلا را بگیرند،
یعنی اي انتقام جویان « یا لثارات الحسین » و سرانجام در سال 65 هجري با جمع کثیري از مردم کوفه با عنوان توابین و شعار
خون امام حسین علیه السلام به فرماندهی سلیمان بن صرد خزاعی حرکت کردند و سرانجام در عین الورده با عبیداللَّه بن زیاد
.( که با دوازده هزار نیرو از شام با او همراه بودند، روبرو شدند.( 1
در این نبرد آن چهار نفر یکی پس از دیگري به شهادت رسیدند. آن گاه رفاعه بن شداد پرچم سپاه را بر دوش کشید ولی در
آن شب چون هر دو سپاه سخت خسته شده و مجروح و کشته بسیار داده بودند، ترك مقاتله نمودند و توابین
به فرماندهی رفاعه به کوفه بازگشتند و نیروهاي عبیداللَّه بن زیاد به موصل عزیمت کردند. این واقعه در اواخر سال 65 یا اوایل
.( سال 66 هجري به وقوع پیوست.( 2
*****
پس از هلاکت یزید بن معاویه در آخر سال 63 یا اول 64 هجري و انتقال قدرت از بنی امیه به بنی مروان، عبیداللَّه بن زیاد که
در بصره و کوفه حکمران بود به طمع نزدیک شدن به مرکز حکومت عازم شام شد تا بلکه تقرب بیشتري به مروان حکم پیدا
کند و مقام بیشتري دریابد، و از نبود ابن زیاد، توابین از فرصت خلأ قدرت بنی امیه در کوفه دست به قیام علیه خون آشامان
کربلا زدند و پس از آن، قیام مختار است که به هلاکت کلیه قاتلین شهداي کربلا انجامید.
552 ؛ مروج الذهب، ج 3، ص - 635 ؛ تاریخ طبري، ج 5، ص 605 - ر. ك: کامل ابن اثیر، ج 2، حوادث سال 65 ، ص 643
.100 - 104
رفاعه در قیام مختار
موقعی که باقی مانده نیروهاي توابین به فرماندهی رفاعه بن شداد در جنگ با عبیداللَّه بن زیاد از عین الورده به کوفه
بازگشتند، مختار در کوفه زندانی بود و نامه اي محرمانه براي رفاعه و دیگر بزرگان کوفه فرستاد و آنان را در جنگ با
عبیداللَّه ستود و بشارت داد که اگر از زندان آزاد شود، به کمک آنان قاتلین شهداي کربلا را به مجازات خواهد رساند و
مختار براي خواهرش یا به همسر خواهرش عبداللَّه بن عمر بن خطاب نامه اي نوشت و یادآور شد که او بدون گناه زندانی
شده و مظلوم است و تقاضا کرد از حاکم کوفه بخواهد تا او را
آزاد نمایند.
عبداللَّه بن عمر که با عبداللَّه بن یزید خطمی و ابراهیم بن محمد بن طلحه سابقه دوستی و مودت داشت به آن دو نامه نوشت
که مختار را آزاد نمایند و آن دو هم با کفالت و تعهد مرسوم آن زمان مختار را آزاد ساختند و چون مختار آزاد شد، در خانه
اش مردم و بزرگان شیعه به منزل او رفتند و براي قیامی خونین بر ضد قاتلین شهداي کربلا دست بیعت دادند تا هر چه زودتر
جنایت کاران واقعه کربلا خصوصاً ابن زیاد را به کیفر برساند و رفاعه بن شدّاد نیز (موقعی که مختار در زندان بود به طور
محرمانه) با مختار بیعت کرد که از او حمایت خواهد نمود و فرماندهی او را بپذیرد. از جمله کسانی که در موفقیت مختار
نقش مؤثري داشتند بیعت ابراهیم فرزند مالک اشتر نخعی بود که مردي شجاع و عاشق و دلباخته خاندان رسالت بود و در
بسیاري از جنگ هاي مختار فرمانده لشکر بود و به خوبی در پیشبرد سپاه و انهزام دشمن موفق بود.
در همین راستا مختار موفق شد عبداللَّه بن مطیع حاکم کوفه را که از طرف عبداللَّه بن زبیر( 1) پس از رفتن ابن زیاد حکومت
می راند از شهر بیرون کند و سپاهی را تشکیل داد و فرماندهی آن را به ابراهیم بن مالک اشتر سپرد، ابراهیم در بیرون با
نیروهاي مصعب بن زبیر که از بصره به کوفه حرکت کرده بودند و عبداللَّه بن مطیع هم در آن جمع بود در محلی به نام مزار
روبرو شد و به سرعت و شجاعانه نیروهاي مصعب را درهم کوبید که مصعب به
بصره فرار کرد و عبداللَّه بن مطیع هم کشته شد و جمعی بسیاري از سربازان او به هلاکت رسیدند و با شکست و سرافکندگی
عقب نشینی نمودند و ابراهیم بن مالک با نیروهاي پیروزش سرافرازانه به کوفه آمدند. و در نبردي دیگر ابراهیم به جنگ
عبیداللَّه بن زیاد که نیروي بسیاري از موصل حرکت داده بود، روبرو شده و در این جنگ هم ابراهیم شکست سختی به
سپاهیان عبیداللَّه بن زیاد وارد کرد و در یکی از روزهاي جنگ، ابراهیم شخص ناشناس را به هلاکت رسانید و فرداي آن روز
متوجه شدند که او ابن زیاد بوده، لذا سرش را از بدنش جدا کردند و براي مختار فرستادند. و مختار هم سر آن ملعون را به
.( مدینه خدمت امام سجاد علیه السلام و خاندان رسالت فرستاد.( 2
رفاعه بن شدّاد که خود از سران توابین و مدافعین خون خواهی شهداي کربلا بود و در این باره با مختار بیعت کرده بود، در
می داد و رجز می خواند، جنگید تا به « یا لثارات الحسین » یک برخورد با قاتلین شهداي جان گداز کربلا در حالی که شعار
.( شهادت رسید. جزاه اللَّه عن الاسلام خیر الجزاء. شهادت او در سال 66 هجري واقع شد.( 3
*****
عبداللَّه بن زبیر در مکه بود و پس از هلاکت یزید بن معاویه مدعی حکومت شد و عبداللَّه بن مطیع را به حکومت کوفه
منصوب کرد و عبداللَّه بن زبیر نسبت به اهل بیت پیامبر علیهم السلام بسیار کینه و دشمنی داشت.
. ر. ك: تاریخ طبري، ج 6، حوادث سال 66 ؛ کامل ابن اثیر، همان حوادث؛ تتمه المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء، ص 58 و 59
ر. ك:
. تاریخ طبري، ج 6، ص 50 ؛ کامل ابن اثیر، ج 2، ص 677
رفاعه بن طالب الجرهمی
نصر بن مزاحم از جابر جعفی از تمیم بن حذیم نقل کرد که: رفاعه بن طالب الجرهمی از جمله یاران امیرالمؤمنین علی علیه
.( السلام است که در جنگ صفین و در رکاب آن حضرت مجروح شد.( 1
*****
. وقعه صفین، ص 557
ریاح (رباح) بن حارث
ریاح (رباح)( 1) بن حارث بن بکر بن وائل، از اصحاب امیرمؤمنان علیه السلام و امام مجتبی علیه السلام است که از آن دو امام
.( حدیث نقل کرده است.( 2
السلام علیک یا مولانا! سلام بر تو اي مولا و » : گروهی در حیاط مسجد کوفه، بر حضرت علی علیه السلام وارد شدند و گفتند
چون در » : گفتند «؟ چگونه مرا مولاي خود می دانید و حال آن که شما از قوم و نژاد عرب هستید » : حضرت فرمود ،« سرور ما
مَن کنتُ مولاه فهذا علیٌ مولاه؛ هر کس که من » : روز غدیر خم، از رسول اللَّه صلی الله علیه و آله صریحاً شنیدیم که فرمود
«. مولاي او هستم، از این پس علی مولایش است
صحابی « ابو ایوب انصاري » رباح می افزاید: صبح روز بعد، از طریق مردم مطلع گشتم که آنان جمعی از گروه انصار بودند که
.( بزرگ رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در میان آنها بود.( 3
*****
ذکر کرده است. « ریاح » وي را » تاریخ بغداد، ج 8، ص 419 » ضبط کرده، و خطیب در « رباح » در رجال برقی، ص 5، او را
. ر. ك: تاریخ بغداد، ج 8، ص 411